رادیولوژی چیست و چه کاربردی دارد؟ + فواید،عوارض و نحوه انجام آن
رادیولوژی در بیمارستان پارسا (محدوده منیریه، راه آهن و منطقه 11)
تا حالا فکر کردید پزشکان چطور داخل بدنتان را بدون جراحی می‌بینند؟ شاید بپرسید رادیولوژی چیست و دقیقاً چطور کار می‌کند؟ از اشعه ایکس ساده برای استخوان‌ها تا ام‌آر‌آی دقیق، رادیولوژی کلید تشخیص بیماری‌هاست. در ادامه به انواع رادیولوژی، روش های انجام آن و مراقبت های بعد رادیولوژی می پردازیم.
فهرست مطالب
رادیولوژی چیست؟
رادیولوژی (Radiology) یک تخصص پزشکی است که از تصویربرداری پزشکی برای تشخیص بیماری ها و کمک به روند درمان در بدن انسان و سایر حیوانات استفاده می کند. این رشته با رادیوگرافی (پرتونگاری) شروع شد (به همین دلیل نامش به پرتو اشاره دارد)، اما امروزه تمام روش های تصویربرداری را شامل می شود.
این روش ها شامل فناوری هایی هستند که از پرتوهای الکترومغناطیسی یونیزان استفاده نمی کنند، مانند:
- سونوگرافی
- تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI)
روش هایی که از پرتو استفاده می کنند:
- توموگرافی کامپیوتری (CT)
- فلوئوروسکوپی
- پزشکی هسته ای (شامل توموگرافی گسیل پوزیترون یا PET)
رادیولوژی مداخله ای به انجام اقدامات پزشکی گفته می شود که معمولاً با حداقل تهاجم و با کمک فناوری های تصویربرداری (مانند موارد بالا) انجام می شوند.
انواع رادیولوژی
رایدولوژی برای چیست؟ از رادیولوژی برای غربالگری، تشخیص، یا پیگیری وضعیت های پزشکی کمک می گیرند. این روش ها عبارتند از:
- اشعه ایکس
- سونوگرافی
- ام آر آی
- ماموگرافی
- سی تی اسکن
- آنژیوگرافی
رادیولوژی چگونه انجام می شود؟
رادیولوژی بر اساس انتخاب روش عکس برداری به انواع مختلفی انجام می گیرد که در ادامه به بررسی دقیق تر هر کدام می پردازیم:
1- اشعه ایکس (رادیولوژی مرسوم)
در این روش، اشعه ایکس به بدن تابانده می شود. قسمتی از این اشعه توسط بافت های بدن جذب شده و مابقی آن روی فیلم یا گیرنده های دیجیتال ثبت می شود تا تصویر رادیولوژی ایجاد گردد. این روش رایج ترین تکنیک در بسیاری از معاینات رادیولوژی است، به خصوص برای بررسی استخوان ها و ریه ها.
2- سونوگرافی (Ultrasound)
سونوگرافی روشی است که با استفاده از امواج صوتی با فرکانس بالا، تصاویری از داخل بدن انسان تهیه می کند. امواج صوتی نقش اصلی را در ایجاد تصاویر زنده (real-time) دارند.
این روش بدون استفاده از اشعه است و هیچ دردی ندارد. دقت آن به حدی است که با سونوگرافی داپلر می توان جریان خون را نیز بررسی کرد. سونوگرافی عمدتاً برای بررسی اندام ها و نواحی مختلف بدن استفاده می شود، از جمله:
- شریان ها و وریدها (سرخرگ ها و سیاهرگ ها)
- بافت زیر پوست و عضلات
- کبد، مجاری صفراوی، طحال، پانکراس (لوزالمعده) و کلیه ها
- اندام های تناسلی (پروستات، بیضه ها، رحم، تخمدان ها)
3- ام آر آی (MRI)
MRI مخفف تصویربرداری تشدید مغناطیسی است. این روش از اشعه ایکس استفاده نمی کند، بلکه بر اساس خواص مغناطیسی بدن در یک میدان مغناطیسی قوی کار می کند. دستگاه MRI یک آهنربای بسیار قوی است که امواج رادیویی نیز از آن عبور داده می شود. انرژی حاصل از این ترکیب، اتم های هیدروژن بدن شما را شناسایی کرده و سپس کامپیوتر با تحلیل این اطلاعات، تصاویری دقیق از اندام ها ایجاد می کند.
4- ماموگرافی
ماموگرافی نوعی تصویربرداری با اشعه ایکس است که مخصوص پستان ها انجام می شود و عمدتاً برای غربالگری تومور کاربرد دارد. بسته به نتیجه ماموگرافی، ممکن است آزمایش های بیشتری لازم باشد.
5- سی تی اسکن (CT Scan)
دستگاه سی تی اسکن شامل یک تخت است که شما روی آن قرار می گیرید و این تخت به داخل یک دستگاه حلقوی شکل (گانتری) حرکت می کند. سی تی اسکن برای نمایش انواع بافت ها مانند ریه ها، استخوان ها و مفاصل، اندام های داخلی شکم و رگ های خونی بسیار مفید است.
6- آنژیوگرافی (Angiography)
این روش برای بررسی رگ های خونی به کار می رود تا مواردی مانند لخته خون در شریان ها، ناهنجاری های عروقی، محل خونریزی یا عروق تغذیه کننده یک تومور شناسایی شوند. آنژیوگرافی معمولاً با بی حسی موضعی یا بیهوشی انجام می شود.
اهمیت رادیولوژی در تقریباً تمام حوزه های پزشکی شناخته شده است و کاربرد آن، به ویژه در تشخیص بیماری ها و برنامه ریزی درمان، روز به روز در حال گسترش است.
کاربرد رادیولوژی
روش های رادیولوژی بسیار متنوعی وجود دارد. در بسیاری از موارد، این روش ها که با حداقل تهاجم انجام می شوند، می توانند جایگزین روش های تهاجمی تر (مانند جراحی های باز) شوند.
- تشخیص و باز کردن رگ های خونی مسدود شده
- مسدود کردن یک رگ خونی
- درمان آنوریسم ها
- کنترل خونریزی
- تعبیه خط مرکزی (کاتتر ورید مرکزی)
- تعبیه لوله تغذیه
- نمونه برداری بافتی (بیوپسی)
- درمان سرطان
- درمان شکستگی مهره ها
- درمان انسدادها
- تخلیه مایعات (درناژ)
- روش هایی برای درمان کمردرد
مزایای این تکنیک ها شامل عوارض کمتر، برش های کوچک تر، ناراحتی کمتر برای بیمار و دوره بهبودی سریع تر است. همچنین، این روش ها اغلب هزینه کمتری دارند.
در ادامه، به کاربرد رادیولوژی می پردازیم:
1- تشخیص و باز کردن رگ های خونی مسدود شده
انسداد رگ های خونی در قلب، پاها و ریه ها با روش های مداخله ای قابل درمان است.
- انسداد شریان کرونری قلب: تنگی یا انسداد این شریان ها با آنژیوگرافی، آنژیوپلاستی و استنت گذاری درمان می شود. در این روش ها، ابزار باریکی از طریق رگ وارد شده و با استفاده از یک بالون یا استنت، رگ باز می شود.
- لخته خون در وریدهای عمقی (DVT): در صورت تشخیص لخته، می توان با کمک تصویربرداری، داروهای حل کننده لخته (ترومبولیتیک) را مستقیماً به داخل ورید تزریق کرد. گاهی از بالون یا استنت نیز استفاده می شود.
- آمبولی ریه: اگر لخته خون از پاها یا لگن جدا شده و به ریه ها برسد (آمبولی ریه)، در موارد شدید، رادیولوژیست می تواند با استفاده از یک کاتتر (لوله باریک)، لخته را در ریه از بین ببرد.
2- مسدود کردن یک رگ خونی
گاهی هدف رادیولوژی مداخله ای، مسدود کردن یک رگ است. مثلاً برای درمان واریس، ورید مربوطه مسدود می شود (آمبولیزاسیون ورید)؛ یا برای درمان فیبروم های رحمی، شریان تغذیه کننده آن مسدود می شود (آمبولیزاسیون شریان رحمی).
3- درمان آنوریسم ها
آنوریسم به گشادشدگی و ضعف دیواره یک شریان گفته می شود که آن را مستعد پارگی و خونریزی می کند. رادیولوژیست می تواند با قرار دادن یک استنت گرافت در محل آنوریسم، دیواره رگ را تقویت و ترمیم کند.
4- کنترل خونریزی
رادیولوژی مداخله ای می تواند جایگزینی برای جراحی در کنترل خونریزی (هموراژ) باشد؛ از خونریزی گوارشی و خونریزی پس از زایمان گرفته تا خونریزی ناشی از تروما (آسیب شدید). کنترل خونریزی ممکن است با مسدود کردن رگ، قرار دادن استنت، استفاده از بالون برای فشار آوردن و روش های دیگر انجام شود.
5- تعبیه خط مرکزی (کاتتر ورید مرکزی)
در بیماران بدحال یا افرادی که داروهای خاصی مانند شیمی درمانی دریافت می کنند، نیاز به دسترسی مطمئن و سریع به وریدهای بزرگ برای تزریق وجود دارد. پورت ها و خطوط پیک (PICC lines) نمونه هایی از این خطوط مرکزی هستند که توسط رادیولوژیست تعبیه می شوند.
6- تعبیه لوله تغذیه
قرار دادن لوله های تغذیه از طریق پوست به معده (گاستروستومی) یا روده (ژژونوستومی) یکی از اقدامات رایج رادیولوژی مداخله ای است. این کار زمانی انجام می شود که فرد قادر به تغذیه طبیعی از راه دهان نباشد.
7- نمونه برداری بافتی (بیوپسی)
رادیولوژیست ها می توانند انواع مختلفی از نمونه برداری ها را، اغلب با هدایت سونوگرافی یا سی تی اسکن، انجام دهند. بیوپسی سوزنی و بیوپسی استریوتاکتیک از این جمله اند.
8- درمان سرطان
علاوه بر پرتودرمانی، روش های رادیولوژی مداخله ای متعددی برای درمان تومور اولیه یا متاستازها (گسترش سرطان) وجود دارد.
این درمان ها شامل روش های تخریبی (ابلیشن) مانند ابلیشن با فرکانس رادیویی (RFA) یا ابلیشن با مایکروویو است که تومور را از بین می برند. روش دیگر، آمبولیزاسیون تومور است که با مسدود کردن رگ تغذیه کننده تومور، باعث مرگ آن می شود.
همچنین می توان شیمی درمانی (کیموامبولیزاسیون) یا پرتودرمانی (رادیوامبولیزاسیون) را مستقیماً به محل تومور رساند.
9- درمان شکستگی مهره ها
روش هایی مانند ورتبروپلاستی و کایفوپلاستی برای درمان مهره هایی که دچار شکستگی و فرورفتگی شده اند، استفاده می شود. در این روش ها، ماده ای شبیه به سیمان توسط رادیولوژیست به داخل مهره تزریق می شود تا آن را ترمیم و پایدار کند.
10- درمان انسدادها
در صورت بروز انسداد در بخش های مختلف بدن، رادیولوژیست مداخله ای می تواند با قرار دادن استنت، مسیر را باز کند. این کار ممکن است برای انسداد مری، مجاری صفراوی، حالب (لوله بین کلیه و مثانه) یا روده انجام شود.
11- تخلیه مایعات (درناژ)
اگر مایع یا چرک در قسمتی از بدن جمع شود (مثلاً در اطراف ریه ها که به آن پلورال افیوژن می گویند، یا در مغز)، رادیولوژیست می تواند با قرار دادن یک لوله تخلیه (درن)، آن را خارج کند. در مغز به این کار شانت گذاری نیز گفته می شود.
12- روش هایی برای درمان کمر درد
رادیولوژیست ها امروزه از روش های متنوعی برای کمک به درمان کمردرد مزمن استفاده می کنند.
مراقبت بعد از رادیولوژی
اگر شما برای انجام عمل رادیولوژی، بی حسی موضعی دریافت کردید. با برطرف شدن اثر بی حسی، ممکن است در محل عمل، مقداری درد و ناراحتی احساس کنید. همچنین ممکن است آن ناحیه کمی دردناک یا کبود باشد. در صورت احساس درد، حتماً آن را به کادر درمانی اطلاع دهید.
چگونه در خانه از خودم مراقبت کنم؟
- می توانید ۲۴ ساعت پس از عمل، دوش بگیرید.
- به مدت ۴ روز از بلند کردن اجسام سنگین و انجام فعالیت های بدنی شدید خودداری کنید.
- به مدت ۷ تا ۱۰ روز از شنا کردن یا استفاده از وان حمام خودداری کنید.
- می توانید رژیم غذایی معمول خود را دنبال کنید. اگر احساس ناراحتی معده دارید، غذاهای ملایم و کم چرب مانند برنج ساده، نان تست و ماست را امتحان کنید.
- مایعات فراوان بنوشید (مگر اینکه پزشکتان دستور دیگری داده باشد).
- داروهای تجویزی خود را طبق دستور پزشک مصرف کنید.
- اگر داروی ضد درد تجویزی برایتان تجویز نشده، از پزشک خود سوال کنید که آیا می توانید از مسکن های بدون نسخه استفاده کنید یا خیر.
- می توانید ۴۸ ساعت پس از عمل، چسب یا بانداژ کوچک محل عمل را بردارید.
- پزشکی که درخواست انجام رادیولوژی را داده بود، نتایج آزمایش ها و اقدامات لازم بعدی را به شما اطلاع خواهد داد.
- مراقبت های پیگیری شما توسط همان پزشک معالج انجام خواهد شد.
عوارض رادیولوژی
امروزه مشخص شده است که بسیاری از رخدادهای نامطلوبی که منجر به آسیب به بیمار می شوند، اغلب ناشی از خطای فردی نیستند، بلکه به دلیل نقصی در سیستم یا فرآیند کاری رخ می دهند که باعث خطای کادر درمان می شود.
- شیوع این رخدادهای نامطلوب در رادیولوژی مداخله ای (IR) نیز مانند سایر تخصص های پزشکی وجود دارد.
- آمار دقیق شیوع و علل اصلی عوارض در IR کاملاً مشخص نیست، زیرا تحقیقات منتشر شده در این زمینه، به خصوص در مقایسه با رشته های با سابقه تر مانند جراحی، کمتر است.
- میزان خطر در برخی از روش های IR بیشتر از سایرین است. با این حال، داده ها نشان می دهند که بسیاری از این رخدادهای نامطلوب (حدود ۵۵ تا ۸۴ درصد) قابل پیشگیری هستند و اغلب به مشکلات مربوط به دستگاه ها (مانند استفاده نادرست یا نقص فنی) مربوط می شوند.
