اعتیاد چیست؟ + علائم و انواع آن

اعتیاد چیست؟ این سوالی کلیدی برای ورود به بحثی مهم است. اعتیاد، بیش از یک عادت بد، یک اختلال پیچیده و مزمن مغزی بهشمار میآید که زندگی فرد را عمیقاً تحت تأثیر قرار میدهد. این وضعیت دارای علتها، علائم و پیامدهای جدی است. در ادامه، با نگاهی کاربردی و تخصصی، اما به زبانی روان، بررسی خواهیم کرد که اعتیاد چگونه بر مغز اثر میگذارد، چه خطراتی دارد، چطور میتوان با آن مقابله کرد، مراحل اساسی ترک آن چیست و چه روشهای درمانی موثری برای آن وجود دارد. با ما همراه شوید.
فهرست مطالب
اعتیاد چیست؟
اعتیاد پدیدهای شایع است، اما خوشبختانه راهکارهایی برای مقابله با آن وجود دارد. اعتیاد به معنای عدم توانایی در کنترل انجام کاری، مصرف مادهای یا استفاده از چیزی است، تا جایی که این رفتار میتواند به شما آسیب برساند. اگرچه اعتیاد بیشتر با قمار، مواد مخدر، الکل و استعمال دخانیات شناخته میشود، اما باید بدانید که امکان ایجاد انواع اعتیاد به تقریباً هر چیزی وجود دارد، از جمله:
- کار: برخی افراد چنان شیفته کار خود میشوند که دچار فرسودگی جسمی میگردند. اگر روابط، خانواده و زندگی اجتماعی شما تحت تأثیر قرار گرفته و هرگز به تعطیلات نمیروید، ممکن است به کار اعتیاد پیدا کرده باشید.
- اینترنت: با افزایش استفاده از کامپیوتر و تلفن همراه، اعتیاد به اینترنت و فضای مجازی نیز رواج یافته است. این افراد ممکن است ساعتهای طولانی از شبانهروز را صرف وبگردی یا بازیهای ویدیویی کنند و از جنبههای دیگر زندگی خود غافل شوند.
- حلالها: سوء مصرف مواد فرّار زمانی اتفاق میافتد که فرد موادی مانند چسب، اسپریها، بنزین یا گاز فندک را استنشاق میکند تا حس سرخوشی یا نئشگی به او دست دهد.
- خرید: خرید زمانی به اعتیاد تبدیل میشود که فرد برای تجربه هیجان آنی، چیزهایی را میخرد که به آنها نیاز یا علاقهای ندارد. این حس معمولاً به سرعت جای خود را به احساس گناه، شرمندگی یا ناامیدی میدهد.
- رابطه جنسی: اعتیاد جنسی زمانی است که فرد احساس میکند کنترلی بر رفتارهای جنسی خود ندارد، این رفتارها باعث پریشانی خود فرد یا دیگران میشود، یا زندگی و روابط او را تحت تأثیر قرار میدهد.

مراحل ترک اعتیاد
مراحل ترک اعتیاد به طور کلی به 5 مرحله تقسیم می شوند که در ادامه به بررسی دقیق تر هر کدام می پردازیم:
مرحله پیش تأمل در بهبودی از اعتیاد
- افرادی که در این مرحله ابتدایی بهبودی از اعتیاد هستند، هنوز آمادگی ورود به هیچ برنامه درمان اعتیاد را ندارند.
- مشخصه این دوره، داشتن حالت دفاعی و توجیه مداوم رفتار است.
- در این مرحله، فرد معمولاً درک روشنی از پیامدهای منفی مصرف زیاد مواد یا الکل ندارد و بیشتر روی جنبه های مثبتی تمرکز می کند که از مصرف ماده دلخواهش حس می کند.
- گاهی اوقات، فرد به دلیل نداشتن اطلاعات کافی درباره رفتارهای اعتیادآور در این مرحله می ماند.
- دلیل دیگری که اغلب می بینیم افراد در مرحله پیش تأمل باقی می مانند، ناامیدی به خاطر تلاش های ناموفق قبلی برای بهبودی یا امتحان کردن روش های درمانی مختلف است.
- بیشتر افراد در این مرحله فکر می کنند بهبودی برایشان امکان پذیر نیست. اما واقعیت این است که بهبودی در هر مرحله ای برای هر کسی ممکن است.
- چالش های رایج در این مرحله شامل انکار مشکل، مقاومت در برابر نظر دیگران و احساس ناامیدی است.
- ممکن است نزدیکان فرد ببینند که صحبت کردن با او بدون اینکه حالت دفاعی اش تحریک شود، دشوار است.
- آموزش، گفتگوی انگیزشی و جلب اعتماد، راهکارهای کلیدی برای کمک به فرد برای گذر از این مرحله هستند.
- مهم است که با این افراد با همدلی و مهربانی رفتار شود، نه با رویارویی مستقیم.
مرحله تأمل در بهبودی
- مرحله بعدی، آمادگی برای فکر کردن به تغییر است.
- یعنی فرد به فکر تغییر در آینده می افتد، هرچند هنوز آماده اقدام فوری نیست.
- برخلاف مرحله قبل، در اینجا فرد متوجه مزایای ترک مواد می شود.
- اما همزمان، همچنان به خوبی از مزایای ظاهری که اعتیاد به الکل یا مواد مخدر برایشان دارد آگاهند.
- این مرحله برای خانواده و مراکز درمانی بسیار مهم است، چون احتمال اینکه فرد حرف منطقی را بپذیرد بیشتر است.
- اگر از سرزنش، قضاوت و اتهام زنی خودداری شود، می توان فرد را برای رفتن به مرحله بعد راهنمایی کرد.
- در این مرحله، تردید و دودلی یکی از اصلی ترین مشکلات است.
- فرد ممکن است مشکل را قبول داشته باشد، اما از آنچه دوران پاکی برایشان به همراه دارد، نگران باشد. مثلاً: آیا می توانم بدون مواد با مشکلات کنار بیایم؟ آیا دوستان یا عادت های فعلی ام را از دست می دهم؟
- احساس گناه، شرمندگی یا ترس از شکست هم می تواند مانع حرکت آنها به جلو شود. این دوره، زمان بسیار مهمی برای ارائه حمایت انگیزشی، گفتگوی همدلانه و بدون قضاوت، و ایجاد امیدواری در فرد است.
مرحله آمادگی در بهبودی از اعتیاد
- در مرحله آمادگی، فرد احساس می کند که نیاز فوری به ترک و رسیدن به پاکی دارد.
- این افراد معمولاً قدم های کوچکی برای عمل برداشته اند؛ مثلاً تصمیم گرفته اند در باشگاه ثبت نام کنند، با یک مشاور صحبت کنند، یا سعی کرده اند خودشان و بدون کمک مرکز درمانی، مصرف مواد را کنار بگذارند.
- در این مرحله، ممکن است فرد یکی دو روز را بدون مصرف مواد یا الکل بگذراند، اما کاملاً طبیعی است که اگر با عوامل وسوسه انگیز یا احساسات سخت روبرو شود، دوباره به مرحله تأمل یا حتی پیش تأمل برگردد.
- در این دوره، هم انگیزه بالاست و هم فرد آسیب پذیر است.
- تمایل به تغییر جدی است، اما فرد ممکن است هنوز با نگرانی، شک و ترس از تغییر درگیر باشد.
- فشارهای بیرونی (از طرف خانواده، قانون یا به خاطر مشکلات سلامتی) بسته به اینکه چگونه مطرح شوند، می توانند به پیشرفت کمک کرده یا مانع آن شوند.
- داشتن یک برنامه درمانی مشخص، تشویق افرادی که تجربه مشابه دارند (همتایان) و حمایت تخصصی می تواند به قوی تر شدن اراده و تعهد فرد کمک کند.
مرحله عمل در بهبودی
- در مرحله عمل، فرد تغییرات مهمی در زندگی اش داده و کاملاً به ادامه این تغییر پایبند است.
- مشخصه این مرحله، دوره های طولانی مدت پاکی، و اینکه فرد تمایل دارد قبل یا بعد از لغزش احتمالی، از متخصصان کمک بگیرد.
- تغییر فقط به معنی توقف رفتار آسیب زننده نیست، بلکه در بخش های مختلف سبک زندگی فرد هم دیده می شود.
- توجه به خود و شناخت بهتر خود، هر دو در این مرحله اهمیت دارند، اما برای ماندن در مسیر درست، ادامه مشاوره لازم است.
- فرد در مرحله عمل اغلب هم حس قدرت و توانایی دارد و هم آشفتگی های احساسی.
- ممکن است وسوسه های شدید، تغییرات ناگهانی حال، یا احساس غم و اندوه را تجربه کنند، چون در حال تطبیق با زندگی بدون مواد هستند.
- عوامل وسوسه انگیز (محرک های لغزش) مانند استرس، مشکلات در روابط، یا تنهایی بسیار شایع هستند
- درمان، داشتن برنامه منظم، و شرکت در گروه های حمایتی نقش کلیدی دارند.
- در مراکز تخصصی بهبودی، به افراد کمک می شود تا عادت های سالم و روش های مقابله ای مناسب با شرایط زندگی خودشان بسازند.
مرحله نگهداری در بهبودی از اعتیاد
- در طول مرحله نگهداری، فرد تلاش جدی می کند تا از لغزش و بازگشت به اعتیاد جلوگیری کند.
- تغییراتی که در سبک زندگی خود داده اند را ادامه می دهند؛ کارهایی مثل ورزش منظم، فعالیت های سالم تفریحی، پاک ماندن، مراقبت از الگوی خواب و شرکت در گروه های حمایتی.
- افراد در این مرحله، وسوسه لغزش را کمتر از مرحله عمل احساس می کنند، در نتیجه اعتماد به نفسشان بیشتر می شود و واقعاً باور می کنند که می توانند پاکی خود را برای مدت طولانی حفظ کنند.
- این مرحله می تواند از شش ماه تا پنج سال طول بکشد که بستگی به شدت اعتیاد، عوامل ژنتیکی و تجربه شخصی فرد دارد.
- برای تعداد کمی از افراد، شش ماه پاکی کافی است تا به جایی برسند که دیگر به رفتار اعتیادآور قبلی برنگردند. اما بیشتر افراد به دو تا پنج سال زمان و تعهد نیاز دارند تا این عادت کاملاً از بین برود و تغییرات پایدار شوند.
- یکی از چالش های اصلی در مرحله نگهداری، “عادی انگاری خطرناک” است. یعنی وقتی زندگی فرد به ثبات می رسد و خاطرات تلخ اعتیاد کمرنگ می شود، ممکن است حضورشان در سیستم های حمایتی (مانند گروه ها یا مشاوره) کمتر شود که این خود خطر لغزش را بالا می برد.
- چالش دیگر این است که برخی ممکن است در تطبیق با زندگی بدون مواد، با احساس بی حوصلگی یا یکنواختی هیجانی دست وپنجه نرم کنند. به همین دلیل، ادامه درمان، حفظ ارتباطات اجتماعی سالم و داشتن هدف در زندگی، عوامل اصلی برای یک بهبودی ماندگار هستند.
علت اعتیاد
اعتیاد یک علت مشخص و واحد ندارد؛ در واقع، با وضعیتی بسیار پیچیده روبرو هستیم. بخش مهمی از اینکه اعتیاد چگونه در فرد ایجاد و پیشرفت می کند، به تغییراتی که در شیمی مغز شما اتفاق می افتد، باز می گردد.
مصرف برخی مواد (مانند مواد مخدر یا محرک ها) و انجام بعضی فعالیت های خاص، مستقیماً بر مغز شما، به ویژه بر مرکز پاداش مغزتان، تأثیر می گذارند.
بیایید کمی به کارکرد طبیعی مغز نگاه کنیم. انسان ها به طور طبیعی و بیولوژیکی، طوری طراحی شده اند که به دنبال کسب پاداش باشند. این پاداش ها اغلب از رفتارهای سالم و ضروری برای بقا ناشی می شوند.
برای مثال، وقتی کنار عزیزانتان هستید یا یک غذای خوشمزه می خورید، بدن شما ماده ای شیمیایی به نام دوپامین آزاد می کند. این دوپامین حس لذت و رضایت را در شما ایجاد می کند و باعث می شود بخواهید آن تجربه را تکرار کنید. این یک چرخه طبیعی و سالم است: شما به دنبال تجربه هایی می روید که پاداششان احساسات خوب است.
این تأثیر مخرب می تواند یک میل و انگیزه ناسالم در شما ایجاد کند؛ به این معنی که به جای لذت بردن از فعالیت های سالم، به دنبال کسب لذت بیشتر و شدیدتر از آن ماده یا فعالیت خاص باشید.
چه عوامل دیگری در ایجاد اعتیاد نقش دارند؟
علاوه بر تغییرات شیمیایی مغز، عوامل دیگری نیز می توانند احتمال ابتلا به اعتیاد را افزایش دهند:
- ژنتیک: تحقیقات نشان داده اند که عوامل ژنتیکی حدود ۴۰ تا ۶۰ درصد در آسیب پذیری افراد نسبت به اختلالات مصرف مواد (SUD) نقش دارند. به عبارت دیگر، اگر یکی از بستگان درجه اول شما (والدین یا خواهر و برادر بیولوژیکی) سابقه چنین اختلالی داشته باشد، احتمال ابتلای شما هم بیشتر خواهد بود. دانشمندان همچنان در تلاشند تا ژن های خاصی که این آسیب پذیری را افزایش می دهند، شناسایی کنند.
- مشکلات سلامت روان: یک ارتباط قوی و دوطرفه بین اعتیاد و برخی مشکلات سلامت روان وجود دارد، از جمله افسردگی، اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) و اختلال دوقطبی. تقریباً نیمی از افرادی که یکی از این مشکلات روانی را تجربه می کنند، همزمان با اختلال مصرف مواد نیز درگیر هستند و بالعکس، افراد درگیر با اعتیاد نیز بیشتر در معرض ابتلا به این اختلالات روانی قرار دارند.
- عوامل محیطی: دسترسی آسان به مواد مخدر یا داروهای اعتیادآور، یک عامل خطر محیطی بسیار مهم است. همچنین، مواردی مانند مصرف مواد توسط یکی از اعضای خانواده یا دوستان نزدیک، یا تجویز داروهایی که پتانسیل سوءمصرف دارند (مثل برخی مسکن های اپیوئیدی یا داروهای محرک)، می توانند فرد را بیشتر در معرض خطر قرار دهند.
- تجارب ناگوار دوران کودکی (Adverse Childhood Experiences – ACEs): نقش قابل توجهی دارند. ACEs به رویدادهای استرس زا یا آسیب زای جدی در دوران کودکی (مثل آزارهای جسمی یا عاطفی، غفلت شدید، یا زندگی در خانواده ای با مشکلات جدی) گفته می شود. تحقیقات نشان داده اند که این تجارب ناگوار ارتباط مستقیمی با افزایش احتمال بروز مشکلات مختلف سلامتی در بزرگسالی، از جمله اعتیاد، دارند.
علائم اعتیاد
از مهم ترین علائم یا رفتارهای رایج در اعتیاد به مواد می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- نیاز به مصرف منظم: احساس می کنید باید ماده را به طور منظم مصرف کنید؛ مثلاً هر روز یا حتی روزی چند بار.
- ولع شدید: میل بسیار شدیدی (ولع) به مصرف ماده دارید، به طوری که این میل مانع فکر کردن شما به چیزهای دیگر می شود.
- ایجاد تحمل: به مرور زمان، برای رسیدن به همان اثرات قبلی، به مقدار بیشتری از ماده نیاز پیدا می کنید.
- مصرف بیش از حد انتظار: مقدار بیشتری از ماده را یا برای مدتی طولانی تر از آنچه ابتدا قصد داشتید، مصرف می کنید.
- نگهداری ذخیره: همیشه تلاش می کنید مقداری از ماده را برای خودتان در دسترس نگه دارید.
- هزینه های نامعقول: برای تهیه ماده پول خرج می کنید، حتی اگر واقعاً توان مالی آن را نداشته باشید.
- نادیده گرفتن مسئولیت ها: به خاطر مصرف ماده، از انجام تعهدات و مسئولیت های کاری خود باز می مانید یا فعالیت های اجتماعی و تفریحی تان را کم یا رها می کنید.
- ادامه مصرف با وجود آگاهی از ضرر: با اینکه می دانید مصرف ماده دارد در زندگی تان مشکل ایجاد می کند یا به جسم و روانتان آسیب می زند، باز هم به مصرف ادامه می دهید.
- انجام کارهای غیرمعمول: برای به دست آوردن ماده، دست به کارهایی می زنید که در حالت عادی هرگز انجام نمی دادید، مثلاً دزدی.
- رفتارهای پرخطر: وقتی تحت تأثیر ماده هستید، رانندگی می کنید یا سایر کارهای خطرناک را انجام می دهید.
- صرف زمان زیاد: وقت زیادی را صرف پیدا کردن ماده، مصرف کردن آن، یا رهایی از اثرات بعد از مصرفش می کنید.
- تلاش ناموفق برای ترک: بارها سعی می کنید مصرف ماده را کنار بگذارید، اما موفق نمی شوید.
- علائم تَرک: وقتی سعی می کنید مصرف ماده را قطع کنید یا کاهش دهید، دچار علائم ناخوشایند جسمی یا روانی (علائم تَرک) می شوید.
عوارض اعتیاد
در اینجا ۱۰ مورد از اثرات سوءمصرف مواد که شناسایی کرده ایم، همراه با توضیح مختصری برای هر کدام، آورده شده است. هدف ما این است که شما درک بهتری از خطرات و نشانه های اختلال مصرف مواد پیدا کنید و همچنین دلیلی برای امیدواری و مسیری برای دریافت کمک پیش روی خود ببینید.
1- انزوا
- اعتیاد به سرعت به یک سبک زندگی تبدیل می شود.
- فرد معتاد توجه خود را بیشتر و بیشتر به تهیه مواد، پیدا کردن راهی برای مصرف و پنهان کردن آن از دیگران معطوف می کند.
- تمام این رفتارها ما را از هر کسی که در اعتیادمان شریک نیست، آن را ممکن نمی سازد (زمینه اش را فراهم نمی کند)، یا حداقل در حال انکار نیست یا مایل به چشم پوشی از آن نیست، جدا می کند.
- یکی از اولین اهداف دریافت کمک برای سوءمصرف مواد، شکستن همین دیوار انزوا است.
- اینکه فرد بداند مجبور نیست به تنهایی با این مشکل بجنگد، تقریباً برای هر کسی که در چنگال اعتیاد فعال گرفتار شده، مایه ی آسودگی خاطر است.
- اگر خودتان را درگیر اعتیاد می بینید، خود را به چالش بکشید تا این انزوا را بشکنید.
- حقیقتِ آنچه را که در حال وقوع است به فردی که به او اعتماد دارید، بگویید.
- اگر می بینید فردی که برایتان مهم است، در حال منزوی شدن است و شک دارید که شاید به کمک برای ترک نیاز داشته باشد، به او نشان دهید که شما یک پناهگاه امن هستید؛ که مایلید بدون قضاوت به حرف هایش گوش دهید و در صورت امکان کمک کنید.
۲– توقف رشد (رکود)
- گیر افتادن در رشد عاطفی، یکی دیگر از ۱۰ اثر سوءمصرف مواد است. مصرف مواد، حواس را کُند و ضعیف می کند.
- ما در تلاش برای فرار از چیزهای ناخوشایند، بسیاری از فرصت های رشد را نیز از دست می دهیم.
- مکانیسم هایی که به ما کمک می کنند از اشتباهاتمان درس بگیریم، وقتی تحت تأثیر مواد هستیم، به درستی کار نمی کنند.
- گاهی اوقات از افراد در انجمن های ۱۲ قدمی می شنوید که می گویند به نظر می رسد رشد عاطفی شان در همان سنی که شروع به مصرف کرده اند، متوقف شده است؛ و قطعاً حقیقتی در این گفته وجود دارد.
- یکی از بزرگترین برکات بهبودی، رشدی است که با کنار رفتن مِهِ ناشی از مصرف مواد، شروع به تجربه کردن آن می کنیم.
۳– روابط آسیب دیده
- روابط با خانواده، دوستان و شریک عاطفی حتی در بهترین شرایط و زمانی که کاملاً هوشیار هستیم هم می تواند چالش برانگیز باشد.
- وارد کردن مواد و الکل به این معادله، فقط اوضاع را بدتر می کند. وقتی تحریک پذیر هستیم و حال خوبی نداریم، بیشتر مستعد دعوا و جر و بحث می شویم.
- کند شدن شدید حواس مان می تواند باعث شود کمتر همدل باشیم و از نیازهای دیگران غافل شویم.
- انتخاب هایی که هنگام مصرف می کنیم و دروغ هایی که ممکن است بگوییم نیز می توانند زخم های روحی عمیقی به افرادی که دوستشان داریم، وارد کنند.
- یکی از بزرگترین هدایای بهبودی این است که فرصتی برای ترمیم این آسیب ها به دست می آوریم.
- هیچ تضمینی وجود ندارد، اما بهبودی یعنی امیدواری، و اگر با قاطعیت به آن پایبند باشید، قطعاً اتفاقات معجزه آسایی رخ خواهد داد.
4- مشکلات مالی
- بیایید با واقعیت روبرو شویم. عادت به مصرف مواد می تواند به سرعت پرهزینه شود.
- اگر الکل ماده مصرفی شماست، خیلی راحت ممکن است یک صورتحساب سنگین در بار برایتان ایجاد شود.
- مواد غیرقانونی هم به طور ذاتی، مالیات پنهان بازار سیاه را که با هر کالای غیرقانونی دیگری همراه است، با خود دارند.
- مصرف الکل و مواد معمولاً باعث کاهش مهارهای ما می شود.
- خریدهای بدون فکر و بی مسئولیتی مالی، پیش از آنکه فرد کمک مورد نیازش را دریافت کند، بسیار رایج است.
- مشکلات مالی منجر به استرس و اضطراب می شود.
- این وضعیت، وقتی با میل سیری ناپذیر به نشئه شدن و نشئه ماندن ترکیب شود، فرمولی برای تصمیم گیری های بدتر و ریسک پذیری بیشتر است.
- مشکلات مالی تقریباً همیشه جزو ۱۰ اثر سوءمصرف موادی است که افراد هنگام گرفتار شدن در دام اعتیاد تجربه می کنند.
5- مشکلات سلامتی
- یکی از آشناترینِ این ۱۰ اثر سوءمصرف مواد برای اکثر مردم، تأثیر آن بر سلامت جسمی است.
- الکل برای اندام های حیاتی، به ویژه کبد و معده، بسیار مضر است.
- محرک هایی مانند متامفتامین (شیشه) و کوکائین می توانند باعث آسیب دائمی به قلب و سکته مغزی شوند.
- مواد افیونی (اپیوئیدها)، از جمله هروئین و اپیوئیدهای تجویزی، عدم تعادل طولانی مدتی در سیستم عصبی (نورون ها) و سیستم های هورمونی ایجاد می کنند و به ماده سفید حیاتی مغز آسیب می رسانند.
- به سادگی هیچ راهی وجود ندارد که بتوان برای مدت طولانی مواد را سوءمصرف کرد و دچار عواقب جسمی نشد.
- هیچ مقدار ویتامین یا رژیم غذایی سالم یا ورزش نمی تواند آن را جبران کند.
- با گذشت زمان و صبوری، هم از نظر ذهنی و هم جسمی بهبود پیدا می کنیم، اما هرگز نباید تأثیر جدی ای که اعتیاد می تواند بر سلامت انسان داشته باشد را دست کم بگیریم.
6- افسردگی و اضطراب
- مصرف مکرر مواد یا الکل اغلب باعث بروز افسردگی و اضطراب می شود.
- اثرات بیوشیمیایی خودِ مواد مورد سوءمصرف، اغلب باعث تحریک افسردگی و اضطراب می شوند، چه در حین مصرف و چه زمانی که اثرات آن شروع به فروکش کردن می کند و علائم ترک آغاز می شود.
- انتخاب ها و سبک زندگی ای که سوءمصرف مواد به دنبال دارد نیز منجر به افسردگی و اضطراب می شود.
- هیچ کس نمی تواند برای مدت طولانی یک زندگی غیرصادقانه و دوگانه داشته باشد بدون اینکه افسرده و مضطرب (ترسان) شود. ما برای چنین زندگی ای ساخته نشده ایم.
- خبر خوب این است که مجبور نیستیم اینطور زندگی کنیم! کمک در دسترس است؛ تنها کاری که باید انجام دهیم این است که آن را درخواست کنیم.
۷– تحریک کردن مشکلات سلامت روانِ موجود
- بسیاری از مردم می دانند که افسردگی و اضطراب جزو ۱۰ اثر سوءمصرف مواد هستند.
- آیا می دانستید که مصرف مواد همچنین اغلب باعث تحریک اختلالات سلامت روانِ از قبل موجود می شود؟
- فردی که زمینه ابتلا به حملات سایکوتیک (روان پریشی) را دارد، ممکن است تا زمانی که شروع به سوءمصرف مواد نکرده، هرگز چنین حمله ای را تجربه نکند.
- اگر شما مشکل سلامت روانی دارید، چه تشخیص داده شده باشد یا نه، سوءمصرف مواد فقط می تواند علائم آن را بدتر کند.
۸- سوء سابقه کیفری
- خرید و مصرف مواد به شدت احتمال اینکه در نهایت با یک سوء سابقه کیفری دائمی مواجه شوید را افزایش می دهد.
- از هر کسی که سابقه جرائم سنگین دارد بپرسید، به شما خواهد گفت که این موضوع تأثیر عمیقی بر آینده تان دارد.
- اگر آنقدر خوش شانس باشید که با داشتن سوء سابقه کیفری بهبود پیدا کنید، ممکن است همچنان تا آخر عمر بهای مصرف گذشته تان را بپردازید.
- با این حال، صرف نظر از عواقبی که در اعتیاد با آن ها روبرو می شویم، همیشه راهی برای پیشرفت وجود دارد. تا زمانی که زنده هستید، امید هست.
- به یاد داشته باشید که هر روزی که در مسیر اعتیاد ادامه می دهیم، حال و آینده مان را به خطر می اندازیم. «قانون چاله» را فراموش نکنید: وقتی خود را در چاله یافتید، اولین کاری که باید بکنید این است که دست از کندن بردارید. (یعنی وقتی درگیر مشکل هستید، دست از کارهایی که مشکل را بدتر می کنند، بردارید).
۹– رویاهای از دست رفته
- رویاهای از دست رفته شاید غم انگیزترین و اغلب نادیده گرفته شده ترین مورد از این ۱۰ اثر سوءمصرف مواد باشد.
- اگر با افراد دیگری که مواد مصرف می کنند در ارتباط باشید، کاملاً با این موضوع آشنا هستید.
- چند نفر از این افراد درباره رویاها و جاه طلبی های بزرگشان صحبت می کنند؟ درباره کارهایی که قرار است «یک روزی» انجام دهند؟ چند نفر از آن ها واقعاً هیچ کدام از این کارها را انجام می دهند؟
- سوءمصرف مواد رویاهای ما را می دزدد و پتانسیل ما را خفه می کند. مثل این است که شمع وجودتان را خاموش کند.
- شاید این جمله یک کلیشه احساسی به نظر برسد، اما هر کسی که مدتی را در اعتیاد گذرانده باشد، اگر بتواند با خودش صادق باشد، می داند که این حرف حقیقت دارد.
- اما مجبور نیستید اجازه دهید مواد بیش از این از شما بدزدد. تنها چیزی که لازم است، داشتن تمایل کافی برای درخواست کمک است.
۱۰– مرگ
- واقعیت تلخ مرگ وجود دارد. چه بخواهیم چه نخواهیم، سوءمصرف مواد احتمال مرگ ما را افزایش می دهد؛ چه خطر اوردوز کشنده باشد، چه تصادف رانندگی، یا کشته شدن با گلوله هنگام تلاش برای تهیه مواد.
- مصرف مواد خطر مرگ قریب الوقوع شما را بالا می برد. تمام. هیچ دلیلی ندارد سعی کنیم این واقعیت را لاپوشانی کنیم.
- خرید و مصرف مواد تقریباً همیشه به معنای پذیرش ریسک های غیرضروری است. همچنین به معنای بودن در کنار افراد دیگری است که ریسک می کنند.
- مهم نیست که چقدر فکر می کنید در مصرف مواد محتاط و منطقی هستید، نمی توانید کارهای دیگران در اطرافتان را کنترل کنید.
- ممکن است به سادگی، چه به صورت استعاری و چه واقعی، در میانه این خطرات گرفتار شوید.
راه مقابله با اعتیاد
از آنجایی که تغییر بسیار دشوار است، داشتن یک راهنما هنگام تلاش برای ترک اعتیاد به مواد، الکل یا یک رفتار خاص، مفید است. تحقیقات نشان می دهد که مراحل زیر می توانند به شما در حرکت به سمت اهداف بهبودی تان کمک کنند. بیشترین شانس موفقیت را زمانی خواهید داشت که تمام پنج مرحله را دنبال کنید.
۱. یک تاریخ برای ترک تعیین کنید. شاید انتخاب یک تاریخ معنادار مانند یک رویداد خاص، سالروز تولد یا سالگرد ازدواج مفید باشد.
۲. محیط خود را تغییر دهید. هرگونه یادآور اعتیادتان را از خانه و محل کار خود حذف کنید. به عنوان مثال، از افرادی که شما را به درگیر شدن با موضوع اعتیادتان (مواد، الکل یا رفتار خاص) تشویق می کنند، فاصله بگیرید. اگر سعی دارید مصرف الکل را ترک کنید، تمام نوشیدنی های الکلی، دربازکن های بطری، لیوان های شراب و چوب پنبه کش ها را دور بریزید. اگر سعی دارید قمار را ترک کنید، هرگونه کارت بازی، بلیت بخت آزمایی یا ژتون پوکر را حذف کنید. همچنین، به دیگران اجازه ندهید از آن ماده یا رفتار مرتبط با اعتیاد در خانه شما استفاده کنند یا یادآورهای آن را به خانه شما بیاورند.
۳. حواس خود را پرت کنید. به جای تسلیم شدن به میل شدید (وسوسه) مصرف، فعالیت های جایگزینی پیدا کنید، مانند پیاده روی کردن یا زنگ زدن به یک دوست یا عضو خانواده برای صحبت کردن، تا زمانی که آن میل شدید بگذرد، مشغول بمانید. برای مقابله با چیزهایی که باعث برانگیخته شدن ولع شما می شوند (محرک ها)، مانند قرار گرفتن در محیطی که دیگران در حال مصرف هستند، آماده باشید.
۴. تلاش های قبلی خود برای ترک را مرور کنید. به آنچه مؤثر بود و آنچه نبود فکر کنید. در نظر بگیرید که چه چیزی ممکن است به عود (لغزش) شما کمک کرده باشد و بر اساس آن تغییراتی ایجاد کنید.
۵. یک شبکه حمایتی ایجاد کنید. با خانواده و دوستان خود صحبت کنید و از آنها بخواهید شما را تشویق و حمایت کنند. به آنها اطلاع دهید که در حال ترک هستید. اگر آنها خودشان آن ماده یا رفتار مورد اعتیاد شما را مصرف یا انجام می دهند، از آنها بخواهید که این کار را جلوی شما انجام ندهند. اگر مواد را از فروشنده ای می خرید، باید به او اطلاع دهید که در حال ترک هستید؛ از او بخواهید دیگر با شما تماس نگیرد و به شما مواد نفروشد. همچنین، شاید بهتر باشد با متخصص سلامت (پزشک یا مشاور) خود در مورد بهترین روش ترک برای شما صحبت کنید. ممکن است داروهایی وجود داشته باشد که بتوانند این روند را برای شما آسان تر کرده و شانس موفقیت تان را افزایش دهند.
اگر میخواهید با یک متخصص مغز و اعصاب در مورد مشکلات اعتیاد خودتان صحبت کنید با خواندن مقاله بهترین کلینیک مغز و اعصاب تهران با بهترین ها در تماس باشید.
تاثیر اعتیاد روی مغز
مواد (مانند مخدرها یا برخی داروها) می توانند در عملکرد طبیعی سلول های عصبی مغز (نورون ها) اختلال ایجاد کنند. نورون ها با استفاده از پیام رسان های شیمیایی به نام «انتقال دهنده های عصبی» با هم ارتباط برقرار می کنند (سیگنال ها را ارسال، دریافت و پردازش می کنند). مواد این فرآیند را به روش های مختلفی مختل می کنند:
۱. تقلید از پیام رسان های طبیعی: ساختار شیمیایی برخی مواد، مثل ماری جوانا یا هروئین، بسیار شبیه به انتقال دهنده های عصبی طبیعی بدن ماست. این شباهت باعث می شود بتوانند به نورون ها بچسبند و آن ها را فعال کنند. اما این فعال سازی، طبیعی نیست و باعث می شود پیام های اشتباه و غیرعادی در شبکه ارتباطی مغز ارسال شود.
۲. دستکاری پیام رسان های طبیعی: مواد دیگری مثل آمفتامین و کوکائین، مستقیماً سیستم انتقال دهنده های عصبی طبیعی را دستکاری می کنند. آن ها یا باعث می شوند نورون ها مقدار بسیار زیادی از این پیام رسان ها را به طور ناگهانی آزاد کنند، یا جلوی بازجذب و استفاده مجدد آن ها را می گیرند (این کار با مختل کردن پروتئین های خاصی به نام «ناقل ها» یا Transporters انجام می شود). نتیجه هر دوی این کارها، تقویت بیش از حد یا ایجاد اختلال شدید در ارتباطات عادی بین نورون هاست.

کدام بخش های مغز بیشتر تحت تأثیر مواد قرار می گیرند؟
مصرف مواد می تواند نواحی مهمی از مغز را که برای عملکردهای حیاتی و روزمره ما ضروری هستند، تغییر دهد. این تغییرات می توانند به «مصرف اجباری» مواد (یعنی اعتیاد) منجر شوند. سه ناحیه کلیدی مغز که در اعتیاد نقش اساسی دارند عبارتند از:
- عقده های قاعده ای (Basal Ganglia): این بخش در ایجاد انگیزه و حس لذت از فعالیت های سالم (مثل غذا خوردن، معاشرت، رابطه جنسی) و همچنین در شکل گیری عادت ها نقش مهمی دارد. این ناحیه، مرکز اصلی «مدار پاداش» مغز است. مواد با فعال کردن بیش از حد این مدار، حس سرخوشی شدید (نشئگی) ایجاد می کنند. اما مشکل اینجاست که با مصرف مکرر، این مدار به حضور ماده عادت می کند، حساسیتش کم می شود و فرد دیگر به سختی از چیزهای عادی لذت می برد و فقط با مصرف ماده حس خوب پیدا می کند.
- آمیگدال گسترش یافته (Extended Amygdala): این قسمت مغز در تنظیم احساسات ناخوشایند مثل استرس، اضطراب، بی قراری و تحریک پذیری نقش دارد. این ها همان حس های بدی هستند که فرد در دوران ترک (بعد از بین رفتن اثر سرخوشی ماده) تجربه می کند و همین حس های بد، انگیزه قوی ای ایجاد می کنند تا فرد دوباره برای رهایی از آن ها به سراغ مصرف ماده برود. با ادامه مصرف، این مدار حساس تر هم می شود و فرد به جایی می رسد که دیگر نه برای سرخوشی، بلکه فقط برای فرار موقت از این حس های ناخوشایند، مواد مصرف می کند.
- قشر پیش پیشانی (Prefrontal Cortex): این بخش، مرکز فرماندهی مغز ماست و مسئول توانایی هایی مثل تفکر منطقی، برنامه ریزی، حل مسئله، تصمیم گیری و مهم تر از همه، کنترل تکانه ها (امیال ناگهانی و رفتارهای بدون فکر) است. از آنجایی که این بخش دیرتر از سایر قسمت های مغز (معمولاً تا اوایل دهه سوم زندگی) به بلوغ کامل می رسد، نوجوانان در برابر تأثیرات مخرب مواد و تصمیم گیری های تکانشی آسیب پذیرتر هستند. در فرد معتاد، تعادل بین این بخشِ کنترل گر و بخش های دیگر (که بیشتر تحت تأثیر پاداش و استرس هستند) به هم می ریزد و باعث می شود فرد با کنترل کمتری بر تکانه های خود، به صورت وسواس گونه به دنبال مصرف ماده باشد.
خطرات اعتیاد
همه ما با خطرات جسمی ناشی از سوءمصرف مواد آشنا هستیم. اما این مشکل، خطرات دیگری نیز به همراه دارد که می توانند به همان اندازه، زندگی فرد و خانواده اش را ویران کنند.
جالب است بدانید که در بسیاری موارد، همین خطرات غیرجسمی هستند که در بلندمدت، آسیب های بسیار عمیق تر و جدی تری ایجاد می کنند. این خطرات، در کنار آسیب های جسمی، شامل خطرات مالی، اجتماعی و روانی می شوند. بیایید نگاهی دقیق تر به هر کدام بیندازیم.
1- خطرات مالی: هزینه های پنهان و آشکار اعتیاد
کاملاً واضح است پولی که صرف خرید مواد یا الکل می شود، می توانست خرج موارد ضروری تر و بهتری در زندگی شود. اگر از نظر مالی وضعیت کاملاً مرفهی نداشته باشید، این فشار مالی خیلی زود خودش را نشان می دهد:
- مشکل در پرداخت هزینه های ضروری: ممکن است برای پرداخت اجاره خانه یا قبوض آب و برق دچار مشکل شوید و این وضعیت حتی می تواند شما را تا مرز بی خانمانی پیش ببرد.
- از دست دادن شغل: این خطر با از دست دادن شغل، که یکی دیگر از پیامدهای مالی رایج سوءمصرف مواد است، جدی تر هم می شود. هرچه اعتیاد پیشرفت کند، حفظ شغل برای فرد سخت تر خواهد شد.
- هزینه های ناشی از حوادث و بیماری: سوءمصرف مواد احتمال وقوع حوادث را بالا می برد و همچنین باعث مشکلات جسمی متعددی می شود که درمان آن ها هزینه های سنگینی دارد و گاهی نیاز به مراقبت های طولانی مدت است.
به طور خلاصه، سوءمصرف مواد می تواند منجر به از دست دادن شغل، تصمیم گیری های مالی غلط، تحمیل هزینه های پزشکی سنگین و مشکلات جدی در تأمین معاش شود. اگر خودتان یا یکی از عزیزانتان با این مشکل درگیر هستید، دریافت کمک تخصصی برای جلوگیری از این عواقب مالی ویرانگر، بسیار ضروری است.
2- خطرات اجتماعی: انزوا و قطع پیوندها
با پیشرفت اعتیاد، احتمالاً متوجه تغییرات ناگواری در روابط اجتماعی خود خواهید شد:
- از دست دادن دوستان: کم کم از دوستان قدیمی خود فاصله می گیرید.
- تنش در روابط خانوادگی: روابطتان با اعضای خانواده پرتنش و تیره شده یا حتی ممکن است کاملاً قطع شود.
- تغییر شخصیت: شخصیت شما ممکن است آنقدر تغییر کند که نزدیکان تان دیگر شما را آن طور که بودید، نشناسند.
- انزوا: از افراد و مکان هایی که نمی توانید در آن ها مواد مصرف کنید، دوری می کنید و در نتیجه، منزوی تر می شوید؛ کمتر به دورهمی ها دعوت شده و دیگران ممکن است از شما فاصله بگیرند.
- مشکلات قانونی: خطر درگیر شدن با قانون بسیار جدی است، چه به خاطر رانندگی تحت تأثیر مواد، چه به دلیل ارتکاب جرم برای تأمین هزینه مواد (مثل دزدی). رهایی از تبعات این مشکلات قانونی می تواند بسیار زمان بر و دشوار باشد.
بنابراین، اعتیاد شما را در معرض از دست دادن حمایت اجتماعی دوستان و خانواده و همچنین مشکلات قانونی قرار می دهد. کمک گرفتن به موقع می تواند از بروز یا تشدید این خطرات جلوگیری کند.
3- خطرات سلامتی: آسیب های کوتاه مدت و بلندمدت
سوءمصرف مواد به شدت به سلامت جسمی شما آسیب می زند. این آسیب ها می توانند کوتاه مدت یا بلندمدت باشند:
- عوارض کوتاه مدت: اختلال در قضاوت، نامفهوم شدن گفتار، تهوع و استفراغ از جمله این مواردند.
- عوارض بلندمدت: آسیب های جدی و گاه جبران ناپذیر به اندام های حیاتی (قلب، کبد، مغز و…)، مشکلات پایدار شناختی (حافظه، تمرکز، یادگیری) و افزایش خطر مرگ زودرس از عواقب بلندمدت هستند.
- خطر مضاعف برای زنان باردار: سوءمصرف مواد در دوران بارداری، سلامت مادر و جنین را به شدت تهدید می کند و می تواند باعث وزن کم نوزاد، زایمان زودرس و «سندرم محرومیت نوزادی» (NAS) شود (در این حالت، نوزاد پس از تولد علائم ترک مواد را نشان می دهد).
4- خطرات روانی: چرخه معیوب اعتیاد و مشکلات روحی
شاید بتوان گفت خطرات روانی ناشی از سوءمصرف مواد، از پیچیده ترین و جدی ترین پیامدهای آن است. بسیار رایج است که مشکلات سلامت روان و اعتیاد، یک چرخه معیوب را تشکیل دهند که در آن، هر کدام دیگری را تقویت و تشدید می کند. این ارتباط نزدیک به چند دلیل اصلی اتفاق می افتد:
- ریشه های مشترک: گاهی عوامل ژنتیکی یا محیطی مشابهی هم احتمال اعتیاد و هم احتمال ابتلا به برخی بیماری های روانی را در فرد افزایش می دهند. به همین دلیل بسیاری از افراد با هر دو مشکل به صورت همزمان درگیرند (که به آن «تشخیص دوگانه» می گویند).
- خوددرمانی ناموفق: افراد زیادی وقتی دچار اضطراب، افسردگی یا مشکلات روحی دیگر می شوند، برای فرار موقت از این حالات، به مصرف مواد یا الکل پناه می برند (خوددرمانی). این کار نه تنها مشکل اصلی را حل نمی کند، بلکه باعث پنهان ماندن آن و دشوار شدن درمان صحیح می شود و بیماری روانی زمینه ای به مرور بدتر می شود.
- شعله ور کردن بیماری پنهان: گاهی سوءمصرف مواد مانند یک جرقه عمل می کند و باعث می شود یک بیماری روانی که زمینه آن در فرد وجود داشته اما پنهان بوده، ناگهان آشکار شود (مانند افسردگی شدید، اضطراب حاد یا حتی روان پریشی).
- آسیب های روانی ناشی از سبک زندگی: سبک زندگی پرخطر مرتبط با اعتیاد (بی خانمانی، خشونت، جرم و…) فرد را در معرض تجارب بسیار سخت و آسیب زا قرار می دهد. این تجارب می توانند منجر به ایجاد یا تشدید «اختلال استرس پس از سانحه» (PTSD) و دیگر مشکلات روانی شوند.
درک این خطرات چندجانبه (مالی، اجتماعی، سلامتی و روانی) اهمیت اقدام سریع برای درمان و دریافت کمک را نشان می دهد.
برای درمان اعتیاد علاوه بر دارو به روانشناس نیز نیاز دارید. در مقاله روانشناس کیست با این متخصص آشنا شوید.
درمان اختلال اعتیاد
تحقیقات علمی نشان داده اند که برای درمان مؤثر اعتیاد به اپیوئیدها (مانند مسکن های تجویزی، هروئین یا فنتانیل)، دارو درمانی باید به عنوان اولین خط درمان در نظر گرفته شود. البته، این روش معمولاً در کنار نوعی رفتار درمانی یا مشاوره بهترین نتیجه را می دهد. همچنین، داروهای مؤثری برای کمک به درمان اعتیاد به الکل و نیکوتین نیز وجود دارد.

داروها و دستگاه ها چگونه به درمان اعتیاد کمک می کنند؟
داروها و گاهی برخی دستگاه های پزشکی می توانند در مراحل مختلف درمان نقش مفیدی ایفا کنند. هدف کلی آن ها کمک به بیمار برای قطع مصرف مواد، باقی ماندن در مسیر درمان و جلوگیری از عود (بازگشت به مصرف) است. کاربرد اصلی این روش ها عبارت است از:
- کمک به کنترل علائم تَرک: وقتی فرد مصرف مواد را قطع می کند، معمولاً دچار علائم جسمی و روحی ناخوشایندی مانند بی قراری، بی خوابی، افسردگی یا اضطراب می شود. برخی داروها و دستگاه های درمانیِ تأیید شده، به کاهش این علائم کمک کرده و مرحله سخت اولیهٔ ترک را قابل تحمل تر می کنند.
- کمک به ماندن در درمان: برخی داروها و حتی اپلیکیشن های موبایل ویژه، طوری طراحی شده اند که به مغز کمک کنند به تدریج با نبودِ ماده مخدر کنار بیاید. این درمان ها معمولاً به آرامی اثر می کنند، ولع مصرف را کاهش می دهند و به سیستم بدن آرامش می بخشند. این امر به بیمار کمک می کند تا بتواند بهتر روی جلسات مشاوره و روان درمانی خود تمرکز کند.
- پیشگیری از عود (بازگشت به مصرف): تجربه و علم نشان داده است که یادآورهای مرتبط با مصرف گذشته (مثل افراد، مکان ها، برخی حالات روحی) و قرار گرفتن دوباره در معرض ماده مصرفی، مهم ترین عوامل محرک (Trigger) برای لغزش و عود هستند. دانشمندان همواره در حال یافتن راه ها و درمان هایی هستند که با این عوامل محرک مقابله کرده و به بیماران کمک کنند تا در مسیر بهبودی پایدار بمانند.
رفتار درمانی چگونه به درمان اعتیاد کمک می کند؟
رفتار درمانی ها به افراد کمک می کنند تا نگرش ها و رفتارهای مرتبط با مصرف مواد را در خود شناسایی و اصلاح کنند. هدف این است که فرد مهارت های لازم برای مدیریت موقعیت های استرس زا و مقابله با عوامل محرکی که ممکن است او را به سمت مصرف دوباره سوق دهند، بیاموزد. رفتار درمانی همچنین می تواند تأثیر داروها را بیشتر کرده و به فرد کمک کند تا دوره درمان خود را کامل کند.
برخی از مهم ترین انواع رفتار درمانی مورد استفاده در درمان اعتیاد عبارتند از:
- درمان شناختی-رفتاری (CBT): به بیمار کمک می کند تا موقعیت های پرخطر برای مصرف را بشناسد، یاد بگیرد چگونه از آن ها دوری کند و روش های مؤثر مقابله با آن ها را تمرین نماید.
- مدیریت مشروط: در این روش از تقویت مثبت استفاده می شود؛ یعنی برای رفتارهای مثبت بیمار (مانند پاک ماندن، شرکت منظم در جلسات، مصرف مرتب داروها) پاداش یا امتیاز مشخصی در نظر گرفته می شود تا آن رفتارها تشویق و تکرار شوند.
- درمان تقویت انگیزه (MET): هدف این روش، کمک به فرد برای پیدا کردن و تقویت انگیزه درونی خودش برای تغییر رفتار و ورود جدی به درمان است.
- خانواده درمانی: به فرد (به خصوص نوجوانان) و خانواده اش کمک می کند تا الگوهای ارتباطی و رفتاری در خانواده را که ممکن است بر مصرف مواد تأثیر داشته باشند، شناسایی و اصلاح کنند و به بهبود عملکرد کلی خانواده کمک می کند.
- درمان تسهیلگری دوازده قدمی (TSF): این یک نوع درمان انفرادی است (معمولاً ۱۲ جلسه) که فرد را برای شرکت و استفاده مؤثر از برنامه های حمایتی دوازده قدمی (مانند الکلی های گمنام AA یا معتادان گمنام NA) آماده می کند. باید توجه داشت که خودِ برنامه های ۱۲ قدمی، درمان پزشکی نیستند، بلکه گروه های خود-یاری هستند که حمایت اجتماعی مکمل و بسیار مهمی را ارائه می دهند.
درمان TSF بر سه اصل کلیدی این برنامه ها تأکید دارد:
- پذیرش (پذیرفتن بیماری اعتیاد)،
- تسلیم (سپردن نتیجه به یک نیروی برتر یا اصول برنامه)
- مشارکت فعال
کلام آخر
پس از بررسی جنبه های مختلف، حالا می دانیم اعتیاد یک اختلال مغزی جدی، اما قابل درمان است. آگاهی از علائم اعتیاد و خطرات آن ضروری است، اما کلید اصلی بهبودی، کمک گرفتن از متخصصان است. فراموش نکنید که در این مسیر تنها نیستید. کلینیک روانپزشکی بیمارستان پارسا آماده است تا با ارائه خدمات تخصصی، شما و عزیزانتان را برای پشت سر گذاشتن این چالش یاری کند.